Cardiovasculaire risico's van prestatie bevorderende middelen en dopinggebruik

Cardiovasculaire risico's van prestatie bevorderende middelen en dopinggebruik

Cardioloog bij AZ Jan Palfijn te Gent met een bijzondere interesse voor hartritmestoornissen, hartfalen en jonge sporters. Bestuurslid bij Gezond Sporten.
Cardioloog bij AZ Sint-Elisabeth Zottegem
Cardioloog Sint-Andries ziekenhuis Tielt
Cardioloog AZ Monica Deunre
Sporter Sportprofessional Artikel Sportgeneeskunde

Ondanks het hoge gebruik van prestatie bevorderende middelen (PBM) gaat de media zich voornamelijk focussen op het prestatie bevorderend aspect, meer bepaald bij de elite atleten, om het competitieve voordeel in de sport uit te lichten. Helaas wordt er (te) weinig aandacht besteed aan de gezondheidsrisico’s waaraan de sporter wordt blootgesteld. Er is een wijdverspreid misverstand dat PBM’s veilig zijn en bijwerkingen verwaarloosbaar zijn. 

Ondanks het hoge gebruik van prestatie bevorderende middelen (PBM) gaat de media zich voornamelijk focussen op het prestatie bevorderend aspect, meer bepaald bij de elite atleten, om het competitieve voordeel in de sport uit te lichten. Helaas wordt er (te) weinig aandacht besteed aan de gezondheidsrisico’s waaraan de sporter wordt blootgesteld. Er is een wijdverspreid misverstand dat PBM’s veilig zijn bijwerkingen verwaarloosbaar zijn. Het is aan banden gelegd omwille van valsspelen, de beïnvloeding van training en de natuurlijke groei van het lichaam. In werkelijkheid is het ook niet alleen de elite die zich hieraan waagt. PBM’s kennen ook een hoog verbruik in fitnesscentra, voornamelijk bij spierversterkende sporten zoals bodybuilding en gewichtheffen. De nadelige gezondheidseffecten van PBM-gebruik zijn eerder miskend.
 
We gaan in dit artikel voornamelijk focussen op het cardiale (nadelige) effect. In de media wordt vaak gesproken over plotse dood, hartfalen of -verkeerdelijk- hartaderbreuk. Zelden of nooit wordt gedacht aan PBM, stimulantia of andere medicamenteuze bijwerkingen die potentieel levensbedreigend zijn bij extreme lichamelijke prestaties zoals topsport.
 
Prestatie bevorderende middelen worden vaak gebruikt in suprafysiologische dosissen om een maximaal effect te halen. Tevens gaat men bepaalde producten combineren om zo een synergistische effect te bekomen. Klassiek druggebruik is vaak aanwezig om bepaalde effecten te bekomen. PBM-gebruik wordt gelinkt aan een verhoogd risico op overlijden en een waaier aan cardiovasculaire, psychiatrische, metabole, endocriene, neurologische, infectieuze, hepatische, renale en musculoskeletale stoornissen(1).
 
Er wordt (te) weinig aandacht besteed aan de gezondheidsrisico’s waaraan de sporter wordt blootgesteld

  

Wetenschappelijke evidentie

Er bestaan slechts weinig tot geen wetenschappelijke gerandomiseerde studies die het causaal verband tussen PBM gebruik en gezondheidsschade analyseren. Verschillende verklaringen zijn hiervoor beschreven. (i) Het is niet evident om schadelijke producten in een ethisch verantwoorde studie te bestuderen. Een suprafysiologische toediening berokkent immers schade bij een gezond individu. (ii) Gebruikers van PBM gaan steeds experimenteren met verschillende (synergetische) middelen om een maximaal resultaat te behalen, waardoor een schadelijk gevolg van 1 product moeilijk af te lijnen is bij combinatiegebruik. (iii) Voorafbestaande voorbeschiktheid bij jonge mensen is moeilijk te achterhalen via retrospectieve analyses, waardoor het schadelijke effect van het product an sich mogelijks versterkt wordt door een genetische gevoeligheid om een pathologie te ontwikkelen.
 
Om deze reden bestaat de literatuur voornamelijk uit observationele studies en retrospectieve onderzoeken bij mensen die uit eigen beweging dergelijke middelen hebben gebruikt. Het doel van dit schrijven is voornamelijk publieke erkenning te krijgen, niet zozeer in het soort PBM, maar voornamelijk in het niet te onderschatten gezondheidsrisico, zowel bij atleten, als bij hun begeleiders.
 

Prestatie bevorderende middelen

Androgene anabole steroiden (AAS) zijn samen met groeihormonen (GH) en ‘blood boosters’ zoals erythropoietine (EPO) en andere bloeddoping, de meest voorkomende PBM’s in de 21e eeuw. (1) Andere agentia die de vetverbranding stimuleren, zoals bijvoorbeeld clenbuterol, insuline en thyroidhormoon, kunnen gevaarlijk zijn omdat ze de thermogenese (opwarming van temperatuur van het lichaam) in de hand werken. Dit gebruik vloeit voort uit de drang naar een minimaal vetpercentage bij duursport en kan niet zelden leiden tot een typische ‘heat stroke’ bij marathons en andere grote sportmanifestaties.
 
Androgene anabole steroiden, ‘masculizing drugs’, bevorderen het androgene effect van de natuurlijke ontwikkeling van de man en voornamelijk de secundaire aspecten zoals haargroei (minder interessant) en de groei van skeletspieren.
 
Testosteron goedkoper en gemakkelijker in gebruik, doet zowel type 1 als type 2 spiervezels groeien, maar verandert niet hun onderlinge verhouding.
 
Cardiovasculaire risico's
 

Anabole androgene steroiden

Retrospectieve analyses bij AAS zijn door hun wijdverspreid gebruik in de atletiek, fitness- en bodybuildwereld beschikbaar. Angell et al.(2) deed een kleine prospectieve studie bij 21 patiënten waarbij 13 positief waren voor gebruik van anabole steroiden. De AAS groep was significant sterker (+40kg in gewichtheffen), zwaarder (+20kg lichaamsgewicht of +6.5 punten in BMI) en had duidelijk meer vetvrije massa (+14.1kg) alsook een hogere rustpolsfrequentie (+14 hartslagen/min). De bloeddruk was iets hoger (+5mmHg zowel systole als diastole), doch niet significant verhoogd. Op MRI beelden zag men een significante toename in de dikte van de hartspier en de grootte van het einddiastolisch volume. Het slagvolume (volume dat per hartslag wordt uitpompt) nam echter niet toe. Hieruit kan men vermoeden dat men ondanks de toename in volume en spierdikte inboet in efficiëntie. Tevens werd vastgesteld dat er een merkelijke achteruitgang was van de rechter ventrikel functie bij steroidengebruikers.
 
Het is beschreven dat bij ventrikelhypertrofie de gevoeligheid voor maligne ritmestoornissen verhoogd is.(3) Dit kan is sommige gevallen ook plotse dood bij jonge sporters verklaren, hoewel de volledige pathofysiologie nog niet 100% verklaard is. Als men stimulerende middelen gebruikt in combinatie met een reeds verdikte hartspier en hierdoor de vullingsdrukken tijdens de relaxatie (diastole) alsook de rustpols verhoogt, kan een cardiale overbelasting optreden. Het genetische aspect mag en kan hier ook niet onderschat worden. Ondanks van verdikking van de hartspier bij AAS gebruik(2), werd geen fibrose aangetoond op MRI bij een subgroep (n=13) van gebruikers. De aanwezigheid van fibrose tussen gezonde hartspiercellen kan gelinkt worden aan kwaadaardige ritmestoornissen en plotse dood, zoals vastgesteld werd tijdens de autopsie in geval van vermoeden van een aritmogene dood.
 
De vraag kan gesteld worden of de combinatie van overmatige training, het gebruik van stimulerende en groeibevorderende substanties, een verhoogde hartslag en gestegen vullingsdrukken op lange termijn verlittekening (fibrose) in de hand werkt. Finaal zou dit problemen kunnen veroorzaken op latere leeftijd lang na het PMB gebruik. De relatie tussen plotse dood bij jonge atleten en het gebruik van PBM’s is werd niet aangetoond. Indien deze subgroep vroegtijdige fibrose ontwikkeld, kan een zekere (genetische?) individuele voortbeschiktheid vermoed worden.
 

Andere producten (1.4):

Humaan groeihormoon (GH) is een metabool hormoon uit de epifyse van lange beenderen. Tekort hieraan geeft een verminderde inspanningscapaciteit, verhoogde vetmassa en een verminderde aerobe capaciteit (lage VO2 max). Recombinant HG en andere ‘GH-releasing enzymes’ verhelpen dit probleem. Het gebruik ervan is wijdverspreid, doch vergelijkende studies zijn afwezig gezien er meestal sprake is van een synergistisch effect door combinatiegebruik met AAS. GH gebruik is dan ook vaak geassocieerd met cardiomyopathie, hypertensie en hartfalen. Verder is ook oedeem, diabetes en acrale groei beschreven.
 
Insulin-like growth factor-1 (IGF-1) activatie stimuleert het spieranabolisme en zorgt voor de proliferatie en differentiatie van spiercellen. IGF-1 gebruik is geassocieerd met hypoglycemie, epilepsieaanvallen, kaakpijn, spierpijn, oedemen, hoofdpijn, vergrote lever en nieren en leverfunctiestoornissen. De injectieplaats vertoont vaak erytheem (roodheid) en verhoogde opstapeling van lokaal vet (lipohypertrofie).
 
Insuline staat ook op de dopinglijst. Het gebruik kan het recuperatievermogen bevorderen door een verhoogde instroom van suikers en aminozuren in de skeletspier. Dit resulteert in een versnelde lipogenese met inhibitie van de vrije vetzuur vrijlating, voornamelijk bij duursport. Het gevolg is een toename van adipositas en dus gewicht, wat dan weer niet interessant is in veel sporten. Ernstige hypoglycemieën kunnen leiden tot coma, epilepsie en dood. Bovendien kan een slechts matige hypoglycemie resulteren in neuroglycopenie, een tekort aan suikers in de hersenen met verwardheid, slaperigheid, tachycardie, angstzweten en tremor tot gevolg.
 
Erythropoietin (EPO) en afgeleiden reguleren de rode bloedcel productie en beïnvloeden op deze manier gunstig de zuurstoftoevoer bij een invidividu. EPO stimulerende agentia worden het vaakst gebruikt in duursport. Nadelig is echter de verhoging van de bloedviscositeit en dus ook risico op trombose, cardiovasculaire events en stroke. Tevens is hypertensie beschreven.
 

Minder onder de aandacht, maar ons inziens veel belangrijker, zijn de nadelige korte en lange termijn effecten van deze producten

 

Conclusie:

Het gebruik van prestatie bevorderende middelen zorgt voor een hogere spieraanmaak en een verhoogd uithoudingsvermogen. Derhalve is dit strafbaar in competitieverband. Minder onder de aandacht, maar ons inziens veel belangrijker, zijn de nadelige korte en lange termijn effecten van deze producten. Ondanks de beperkte evidentie treed na gebruik niet alleen ter hoogte van de skeletspier, maar ook ter hoogte van de hartspier een duidelijke remodeling op. Deze kan mogelijks kwaadaardige gevolgen hebben met zelfs plotse dood tot gevolg, zeker bij sporters met een genetische voorbeschiktheid. Studies zijn echter beperkt gezien deze vaak niet ethisch zijn en het gebruik vaak heimelijk is met frequent combinatiegebruik. Desalniettemin worden dergelijke stimulantia afgeraden en dient bij gebruik een strikte medische follow-up overwogen te worden.
 

Bronnen

1. Harrison G. Pope, Jr., Ruth I. Wood, Alan Rogol, Fred Nyberg, Larry Bowers, and Shalender Bhasin. Adverse Health Consequences of Performance-Enhancing Drugs: An Endocrine Society Scientific Statement. Endocr Rev. 2014 Jun; 35(3): 341–375.
2. Peter J. Angell, Tevfik F. Ismail, Andrew Jabbour,·Gillian Smith, Annette Dahl, Ricardo Wage Greg Whyte,·Daniel J. Green Sanjay Prasad, Keith George. Ventricular structure, function, and focal fibrosis in anabolic steroid users: a CMR study. Eur J Appl Physiol 2014; 2820-2
3. Kristopher S. Cunningham, Danna A. Spears, and Melanie Care. Evaluation of cardiac hypertrophy in the setting of sudden cardiac death. Forensic Sci Res. 2019; 4(3): 223–240.
4. Lindsey J. Anderson, Jamie M. Tamayose, and Jose M. Garcia. Use of Growth Hormone, IGF-I, and Insulin for Anabolic Purpose: Pharmacological Basis, Methods of Detection, and Adverse Effects. Mol Cell Endocrinol. 2018 Mar 15; 464: 65–74.

Vind een expert

  • Bart Gadeyne

    Sportarts
  • Ellen Van Puyvelde

    Ellen Van Puyvelde

    Sportarts
  • Dorien Meeusen

    Diëtist, Sportdiëtist
  • Mileen De Vleeschhouwer

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Frédéric Van Burm

    Frédéric Van Burm

    Osteopaat
  • Ellen Beuckelaers

    Orthopedisch chirurg
  • Carl De Crée

    Sportarts, Endocrinoloog, Bewegingswetenschapper, Trainer, Andere
  • Guido Van Hirtum

    Sportarts
  • An De Busser

    An De Busser

    Diëtist
  • Ben Corteville

    Cardioloog
  • Annelies Van Erck

    Sportarts, Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Jonas Massa

    Sportarts
  • Wouter Van Den Broecke

    Orthopedisch chirurg
  • An Konings

    Sportarts
  • Frederik Van Acker

    Sportarts
  • Kris Claes

    Kinesitherapeut
  • Philippe De Ryck

    Sportarts
  • John Ijzerman

    Sportarts
  • Peter Lagrou

    Sportarts
  • Dries Dieusaert

    Huisarts, Sportarts
  • Hendrik Roobaert

    Sportarts
  • Denis Jaeken

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Sjors Pietermans

    Sjors Pietermans

    Huisarts, Sportarts
  • Annik Bosmans

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Carmen Vanhaecke

    Sportarts
  • Robrecht Dhollander

    Huisarts
  • Erik Van Lierde

  • Marleen Lootens

    Sportarts
  • Baldwin Sondervan

    Baldwin Sondervan

    Sportkinesitherapeut
  • Herwig Vergucht

    Sportkinesitherapeut
  • Yves Van Doninck

    Sportarts
  • Stefaan Machiels

    Huisarts
  • Guy Vermeiren

    Cardioloog
  • Frank Pauwels
    Voorzitter

    Frank Pauwels

    Sportarts
  • Charlotte De Jonckheere

    Charlotte De Jonckheere

    Podoloog
  • Frederik Deconinck

    Bewegingswetenschapper
  • Kathleen De Smet

    Kinesitherapeut
  • Dirk Gyselinck

    Sportarts
  • Alain Schutjes

    Sportarts
  • Ria Vanderstraeten

    Sportdiëtist
  • Jo Verschueren

    Jo Verschueren

    Kinesitherapeut
  • Myriam Willems

    Kinesitherapeut
  • Georges Gillis

    Sportarts
  • Marc Van Hauwermeiren

    Sportarts
  • Gretel Descheemaeker

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Koen Nys

    Sportarts
  • Jean-Paul Van der Sypt

    Sportarts
  • Marianne Cuyvers

    Sportdiëtist
  • Luc Fr. Janssens

    Sportarts
  • Sophie Lambrecht

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Stefan Hooftman

    Sportarts
  • Dirk De Mey

    Kinesitherapeut
  • Jan Notredame

    Kinesitherapeut
  • Jasper Van Criekinge

    Sportarts
  • Michel Wynsberghe

    Kinesitherapeut, Trainer
  • Johan Haegeman

    Sportarts
  • Kevin Robson

    Trainer
  • Kurt Heldenbergh

    Sportarts
  • Benjamin Goris

    Kinesitherapeut
  • Ondervoorzitter

    Stijn Bogaerts

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Luus Tormans

    Podoloog
  • Michel Herssens

    Cardioloog
  • Jolien Vanendert

    Sportdiëtist
  • Johan Matthijs

    Huisarts
  • Nick Hiltrop

    Cardioloog
  • Wouter Eraly

    Sportarts, Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Peter Plessers

  • Bob Brouwers

    Huisarts
  • Eddy Van Keerberghen

    Sportarts
  • Jos Benders

    Sportarts
  • Kelly Cauwenbergh

    Kelly Cauwenbergh

    Diëtist, Sportdiëtist, Bewegingsdeskundige, Trainer
  • Elke Van den Steen

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Maarten Cox

    Sportarts
  • Frederik Ponet

    Sportarts
  • Jan Vercammen

    Cardioloog
  • Wouter Dierynck

    Sportarts
  • Steven Pauli

    Sportarts
  • Maarten Couturier

    Sportarts
  • Luc Vogelaers

    Huisarts
  • Peter De Naeyer

    Sportarts
  • Julien Ryckeboer

    Kinesitherapeut
  • Nathalie Odeur

    Huisarts
  • Francis Lemmens

    Sportarts
  • Sportarts

    Rik De Kinderen

    Sportarts
  • Kris Demanet

    Sportarts
  • Paul Meersman

    Sportarts
  • Peter Germonpre

    Huisarts
  • Vik Corstjens

    Sportarts
  • Mark Van Craenenbroeck

    Kinesitherapeut
  • Machteld Royackers

    Huisarts
  • Henri Van Herpen

    Kinesitherapeut
  • Stephan Ilsbrouckx

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Peter Wieme

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Jan Wanten

    Sportarts
  • Chris Martens

    Orthopedisch chirurg
  • Inge D'eer

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Renaat Huysmans

    Sportarts
  • Torsten Wauters

    Torsten Wauters

    Sportarts
  • Johan Roeykens

  • Rik Derveaux

    Kinesitherapeut
  • Jan Pieter Outtier

    Sportarts
  • Maries Aertgeerts

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Kristof Ryheul

    Kristof Ryheul

    Trainer
  • Liesbeth Stulens

    Huisarts
  • Sara Kempeneers

    Podoloog
  • Annick Viaene

    Annick Viaene

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Michel De Bruyne

    Sportarts
  • Kris Vanderlinden

    Sportarts
  • Marc Hemeryck

    Sportarts
  • Ivan Ghillebert

    Huisarts
  • Pascal De Smet

    Huisarts
  • Bie Peremans

    Kinesitherapeut
  • Steven Bex

    Steven Bex

    Sportarts
  • Adelheid Steyaert

    Adelheid Steyaert

    Sportarts, Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Marc Schiltz

  • Luc Itterbeek

    Sportarts
  • Dirk Van de Velde

    Sportarts
  • Gerrit De Loose

    Sportkinesitherapeut
  • Tomas Hannes

    Tomas Hannes

    Diëtist, Sportdiëtist, Bewegingsdeskundige, Trainer
  • Roel Jacobs

    Roel Jacobs

    Kinesitherapeut, Sportkinesitherapeut
  • Willy De Taellenaere

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Barbara Vandenbussche

    Barbara Vandenbussche

    Kinesitherapeut
  • Pieter Volcke

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Karl Brack

    Gynaecoloog
  • Peter Dieleman

    Sportarts
  • Leysen Joppe

    Leysen Joppe

    Diëtist, Sportdiëtist
  • Ruth Vanderheyden

    Diëtist, Sportdiëtist
  • Dominique Devriese

    Dominique Devriese

    Kinesitherapeut, Osteopaat
  • Jo Vandersmissen

    Radioloog
  • Tom Smolders

    Huisarts
  • Marc Bomans

    Kinesitherapeut
  • Eric Vandeputte

    Sportarts
  • Ingrid Deweert

    Sportarts
  • Jonas Docx

    Sportarts
  • Guy De Schutter

    Sportarts
  • Anja Van de Putte

    Huisarts
  • Bastiaan Verstraete

    Huisarts, Sportarts
  • Dana Neirinck

    Podoloog
  • Luc Baeyens

    Sportarts, Gynaecoloog
  • Jos Vandevenne

    Sportarts
  • Pascal Wernaers

    Orthopedisch chirurg
  • Sam Vermeire

    Sportarts
  • Robin Vanhoudt

    Sportarts
  • Karel Pardaens

  • Leonie Geukens

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Peter Muylaert

    Sportarts
  • Toon Cruyt

    Sportarts
  • Inge Bru

    Sportarts, Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Koenraad Thuysbaert

    Sportarts
  • Dr Colmonts Wilfried BV

    Wilfried Colmonts

    Sportarts
  • Bert Vankerschaver

    Bert Vankerschaver

    Sportkinesitherapeut
  • Marco Guidi

    Sportarts
  • Johan Docx

    Sportarts
  • Bruno Van Hoecke

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Jens Demanet

    Sportarts
  • Mathieu Maroy

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Jeroen Stappers

    Jeroen Stappers

    Sportarts, Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Daniel Baesberg

    Sportarts
  • Guy Vanhees

    Sportarts
  • Annelies Harnie

    Sportarts
  • Angelique Veracx

    Angelique Veracx

    Osteopaat
  • Leon Ghijselinck

    Sportarts
  • Hans Talloen

    Sportarts
  • Cedric Arijs
    Psycholoog, Sportpsycholoog

    Cedric Arijs

    Psycholoog, Sportpsycholoog
  • Stefan Smits

    Sportarts
  • Tyrone Devolder

    Huisarts
  • Hamza Laamarti

    Diëtist
  • Thierry Op de Beeck

    Sportarts
  • Voorzitter

    Inge De Ridder

    Sportdiëtist
  • Filip Noe

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Koen Scheerlinck
    Penningmeester

    Koen Scheerlinck

    Sportkinesitherapeut
  • Gerda Smets

    Sportarts
  • Wilfried Colmonts

    Huisarts
  • Kris Peeters

    Kris Peeters

    Sportarts
  • Michael Nicasi

    Michael Nicasi

    Trainer
  • Steven Reyskens

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Jan Boon

    Huisarts
  • Guy Vandenhoven

    Sportarts
  • Nathalie Van de Vyver

    Huisarts
  • Karel De Crem

    Sportarts
  • Alain Van Noorbeeck

    Sportarts
  • Sara Engels

    Gynaecoloog
  • Antoine Lutin

    Antoine Lutin

    Kinesitherapeut
  • Jens Van Akeleyen

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Johan Wens

    Huisarts
  • Luc Peeters

    Sportarts
  • Joris Callens

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Kristof Peeters

    Huisarts, Sportarts
  • Michel D'Hollander

    Huisarts
  • Trees Dooms

  • Hans Jaspers

    Radioloog
  • Marianne Brabers

    Sportdiëtist
  • Sofie Belis

    Sportarts
  • Dieter Vercaigne

    Sportkinesitherapeut
  • Gert Droessaert

    Kinesitherapeut, Sportkinesitherapeut
  • Toon Goossens

    Sportarts
  • Filip Parmentier

    Sportarts
  • Peter Claeys

    Sportarts
  • Eva De Mulder

    Podoloog
  • Sven Aertgeerts

    Sportarts
  • Michèle Verhaest

    Sportarts
  • Nick Baelde

    Radioloog
  • Bruno Vanhecke
    Secretaris

    Bruno Vanhecke

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Reinout Van Schuylenbergh

    Reinout Van Schuylenbergh

    Bewegingswetenschapper, Trainer
  • Eddy Spans

    Sportarts
  • Jan Leire

    Sportarts
  • Sportarts

    Joris De Win

    Sportarts
  • Lianne De Mey

    Sportarts
  • Diëtist en Gedrags- & Mindsetspecialist

    Lieselot Wouters

    Diëtist, Sportdiëtist
  • Guy Peeters

    Sportarts
  • Jan Van Meirhaeghe

    Jan Van Meirhaeghe

    Orthopedisch chirurg
  • Ingrid Dekelver

    Sportarts, Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Johan Pierret

    Sportarts
  • Luc Roland

    Sportarts
  • Mitch Malavolta

    Huisarts, Sportarts
  • Dieter De Clercq

    Sportarts
  • Willy Coosemans

  • Piet Bouquillon

    Sportarts
  • Margaux Stevens

    Margaux Stevens

    Podoloog
  • Patrick Govaert

    Sportarts
  • Henry Carlier

    Sportarts
  • Wim Derave

    Bewegingswetenschapper
  • Marc Royackers

    Sportarts
  • Frank De Winter

    Sportarts
  • Dirk Devleeschouwer

    Sportarts
  • Ine Schops

    Podoloog
  • Vincent Metsers

    Huisarts, Sportarts
  • Raf Coremans

    Huisarts, Sportarts
  • Jettie Tempels

    Sportarts
  • Dirk Van Genechten

    Sportarts
  • Luk Buyse
    Huisarts, Sportarts

    Luk Buyse

    Huisarts, Sportarts
  • Patrick Detemmerman

    Huisarts
  • Jean-Paul Pierreux

    Huisarts
  • Joost Blontrock

    Sportarts
  • Jan Verstuyft

    Sportarts
  • Ludovic Onkelinx

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Bram Debaene

    Sportarts
  • BVBA Samcon

  • Dokter Jonas Wilms BV

    Huisarts, Sportarts
  • Koen Pansaers

    Sportarts
  • John Roosen

    Cardioloog
  • Bart Vandewynckele

    Sportarts
  • Mieke Van Vlaenderen

    Fysisch arts / Revalidatie arts
  • Hugo Debouvere

    Huisarts
  • Mathias Peeters

    Sportarts
  • Lander Dewitte

    Huisarts, Sportarts
  • Tina Lambrechts

    Diëtist, Sportdiëtist
  • Steven Platteaux

    Sportarts
  • Benedicte Heyndrickx

    Cardioloog
  • Katja Van Oostveldt
    Sportarts

    Katja Van Oostveldt

    Sportarts
  • Werner Vleugels

    Huisarts, Sportarts
  • Jago Van Soom

    Jago Van Soom

    Sportarts
  • Sofie Decamps

    Sportarts
  • Karolien Meersman

    Sportarts
  • Sportieq vzw - Gezond Sporten

Gerelateerde items

Beleid
Corona en kinderen.png

Laat kinderen zoveel mogelijk normaal sporten

Sporter Sportorganisatie Sportprofessional Nieuws Gezond Sporten Beleid Sportgeneeskunde Gezond Sporten
Training
Apneu

Apneutraining: Acute en chronische effecten op inspanningstolerantie

Sporter Artikel Training Training
Sportpsychologie
29.png

Gedeeld leiderschap in de sport: Waarom en hoe het kan werken

Sportprofessional Artikel Sportpsychologie
Sportgeneeskunde
ACL rupture.jpg

Voorste kruisbandruptuur: opereren of niet?

Sportprofessional Artikel Sportgeneeskunde
Sluiten