Risico analyse van sportletsels en sportongevallen
Gezond en op een veilige manier aan sport doen is een instelling waar iedere sportfederatie naar streeft.
Om de nodige maatregelen te nemen en eventuele preventiestrategieën te kunnen uitschrijven, moet je eerst zicht hebben op de sportspecifieke risico’s die zich kunnen voordoen. Daarvoor dien je een risicoanalyse uit te voeren. Pas wnneer je een overzicht hebt van mogelijke ongevallen en/of letsels kan je hiervoor preventieve en curatieve maatregelen uitschrijven. Dit om de risico’s te beperken (preventie) en de ernst er van te verminderen (behandeling). Hierbij natuurlijk rekening houdend met de eigenheid van de sport.
Het model van Kinney en Wiruth (1976) geeft ons een goede leidraad om de risico’s in kaart te brengen. Rekening houdend met de Ernst, de Blootstelling en de Waarschijnlijkheid van een bepaald ongeval zal een score worden gegeven voor de grootte van het risico en dus de mate van dringendheid om maatregelen te nemen. Tenslotte is het ook belangrijk om het effect van de genomen maatregelen na te gaan en dit model dus als een continue proces te gebruiken.
Dit model doorloopt 4 stappen en maakt gebruik van de formule:
| Risico = Waarschijnlijkheid x Blootstelling x Ernst |
STAP 1: Identificatie van de risico’s
Er moet eerst nagegaan worden welke letsels en ongevallen er vaak voorkomen binnen de sporttak. Dit zowel tijdens de sportactiviteiten zelf als tijdens het opstellen of afbreken van het materiaal. Een voorbeeld van dit laatste zijn bijvoorbeeld de risico’s verbonden aan het in het water laten van een roeiboot of het opstellen van een volleybalnet.
Het decreet gezond en ethisch sporten stelt dat sportfederaties die erkend zijn overeenkomstig het decreet van 10 juni 2016 houdende de erkenning en subsidiëring van de georganiseerde sportsector, informatie in geanonimiseerde en statistische vorm moeten bijhouden van sportspecifieke risico’s en lichamelijke schade met een weergave van de evolutie daarvan in de tijd. De gegevens die uit deze opdracht verzameld worden kunnen als vertrekpunt gebruikt worden tijdens de eerste stap van de analyse van sportspecifieke risico’s.
STAP 2: Weging van de risico’s (R = WxBxE)
Om het risicocijfer van een bepaalde activiteit te bepalen heeft men aan onderstaande parameters een arbitraire waarde toegekend:
- De waarschijnlijkheid dat uit een activiteit een letsel voorkomt
- De duur van blootstelling aan het gevaar
- De omvang of ernst van het letsel
- De waarschijnlijkheidsfactor (W)
De waarschijnlijkheid is de kans dat bij een bepaalde activiteit zich een letsel of een ongeval zal voordoen (bijvoorbeeld een blessure aan de adductoren bij het voetballen, een valpartij tijdens een wielerwedstrijd, …).
Idealiter moet deze schatting gebeuren zonder rekening te houden met collectieve of individuele preventiemaatregelen (bijvoorbeeld een opwarming vooraf aan de voetbaltraining of het dragen van een helm,…) Het is mogelijk deze beoordeling over te doen met inschatting van de waarde van deze preventie.
De factor geeft de verwachting weer en krijgt een referentiecijfer van 0.1 tot 10 toegekend.
| Waarschijnlijkheid (W) | |
| 0.1 | Bijna niet denkbaar |
| 0.2 | Praktisch onmogelijk |
| 0.5 | Denkbaar maar onwaarschijnlijk |
| 1 | Onwaarschijnlijk maar mogelijk in grensgevallen |
| 3 | Ongewoon |
| 6 | Zeer goed mogelijk |
| 10 | Te verwachten |
- De blootstellingsfactor (B)
De blootstelling houdt tegelijk rekening met de duur en de frequentie van de blootstelling aan een gevaar (bijvoorbeeld hoe lang duurt een voetbal training of match en hoe vaak per week wordt er getraind of wat is de duur van een wielerwedstrijd en hoe vaak worden wedstrijden jaarlijks per categorie georganiseerd?,…).
| Blootstelling (B) | |
| 0.5 | Zeer zelden (minder dan 1 maal per jaar) |
| 1 | Zelden (jaarlijks) |
| 2 | Soms (maandelijks) |
| 3 | Af en toe (wekelijks) |
| 6 | Regelmatig (dagelijks) |
| 10 | Voortdurend |
- De ernstgraad (E)
De mogelijke gevolgen omvatten de mogelijke effecten van een blootstelling. Hierbij is het belangrijk dat men in elk geval rekening houdt met de ergste gevolgen (bijvoorbeeld de mogelijkheid tot scheuren van de adductoren of tot overlijden tijdens een valpartij,… ). Men zal dus vaak het risico overschatten, maar het gaat in deze methode om een maximale inschatting die rekening houdt met de ergste gevallen.
| Ernst (E) | ||
| 1 | Gering | EHBO |
| 3 | Belangrijk | Letsel en verzuim |
| 7 | Ernstig | Blijvend invalide |
| 15 | Zeer ernstig letsel | 1 dode |
| 40 | Ramp | Enkele doden (Acuut of op termijn) |
| 100 | Catastrofe | Vele doden |
- Risicocijfer (R)
Het vermenigvuldigen van bovenstaande 3 factoren vormt het risicocijfer:
| Risico = Waarschijnlijkheid x Blootstelling x Ernst |
De grootte van dit cijfer zal de dringendheid weergeven van het nemen van maatregelen.
| Risicocijfer (R) | ||
| R ≤ 20 | Risico aanvaardbaar | Geen actie vereist |
| 20 ≤ R ≤ 70 | Mogelijk risico | Aandacht vereist, op langere termijn maatregelen nemen |
| 70 ≤ R ≤ 200 | Belangrijk risico | Maatregelen vereist op korte termijn |
| 200 ≤ R ≤ 400 | Hoog risico | Directe verbetering/maatregelen vereist |
| R > 400 | Zeer hoog risico | Activiteit stoppen |
Hieronder kan je een voorbeeld vinden vanuit de Vlaamse Roeiliga.
In het Excel-bestand wordt het risicocijfer tweemaal berekend. Een eerste keer wordt het risico van een bepaalde activiteit weergegeven. De tweede maal wordt het effect van de genomen preventiemaatregel berekend. Het verschil van beide risicocijfers zal jou een indicatie geven van het beoogde effect van de preventiemaatregelen en zal kunnen helpen bij de kosten-baten analyse. Hoe ingrijpend zijn de maatregelen en beperken zij wel voldoende de risico’s?
Het werkdocument gebruikt in dit voorbeeld, kan helpen om de activiteiten overzichtelijk op te lijsten en te beoordelen.
STAP 3: Formuleren van preventie maatregelen
Wanneer het risicocijfer meer dan 20 bedraagt, zullen er maatregelen moeten getroffen worden. De grootte van het cijfer bepaalt mee de (hoog)dringendheid van de te nemen maatregelen. Hierbij moet de nadruk gelegd worden op de preventie van risico’s en op de verbetering van alle fysieke en sociale elementen van de sportsituatie.
Wanneer men de preventiehiërarchie bekijkt, zullen bij sportactiviteiten hoofdzakelijk maatregelen getroffen worden vanaf niveau 3. Aanpassingen doorvoeren op niveau 1 (gevaar elimineren) en niveau 2 (substitutie van het gevaar) zullen vaak een te grote impact hebben op de eigenheid van de sporttak.
- Het gevaar elimineren -> de sportactiviteit an sich moet natuurlijk wel kunnen blijven doorgaan.
- Substitutie van het gevaar -> het gevaar vervangen door een gevaar met andere eigenschappen. Dit kan door het wedstrijdreglement aan te passen. Het is hier wel van belang dat de sport zijn eigenheid kan behouden. Bijvoorbeeld het contact verbieden zou bij vele sporttakken een te ingrijpende maatregel zijn.
- Risico’s verminderen door het gebruik van collectieve beschermingsmaterialen. Bijvoorbeeld palen in de buurt van een sportterrein afschermen met stootkussens.
- Risico’s verminderen door het gebruik van individuele beschermingsmaterialen. Bijvoorbeeld het dragen van een mondstuk, scheenbeenbeschermers,…
- Het nemen van organisatorische maatregelen: invoeren van een medisch geschiktheidsattest, invoeren van leeftijdsgrenzen, het opstellen van een letselpreventief programma (bijv. GetFit2Sport), …
- Overige schade beperkende maatregelen: EHBO koffer en ijs aanwezig, uithangen van instructies bij de meest voorkomende letsels (wat doen bij en hoe herkennen van een spierscheur, een verrekking, een bloedneus…), werken met gekwalificeerde begeleiders (hebben zicht op “ongeschreven” veiligheidsregels binnen de sporttak),…
Stap 4: Controle en revisie
Opdat de maatregelen effectief worden opgevolgd, kan je afhankelijk van de hoogdringendheid, een verplichtend karakter meegeven aan de preventieve maatregelen. Dit kan door bijvoorbeeld maatregelen in het officiële wedstrijdreglement op te nemen of licenties enkel toe te kennen na het inleveren van een medisch geschiktheidsattest.
Daarnaast is het ook van belang om de clubs en de trainers voldoende te informeren en te sensibiliseren waarom bepaalde preventieve maatregelen de kans op letsels en ongevallen kunnen drukken. Informeer hen via de nieuwsbrief, richt bijscholingen rond letselpreventieve programma’s in, zet een campagne op via social media,…
Het uitvoeren van een risicoanalyse is een continue proces. Het is belangrijk om regelmatig de doeltreffendheid van de genomen maatregelen na te gaan. Het Excel-formulier moet regelmatig opnieuw overlopen worden en aangepast waar nodig.
Bronnen:
- PowerPoint sessie “Risicoanalyse inzake gezond & veilig sporten” Machteld Van de Woestyne & Brand Breyne; GES-dag 29/04/2014